KABANATA 3b
Salesayan Tamu Ing Milabas
Ing ausan tamung bale ngening banuang iti, ausan tayang balay ketang banuang 1860. Makanian mu naman ing pale, palay; ing dase, dasay; ing sake, sakay; ing mate, matay; ing ugse, ugsay. (Bergaño 1860).
Makanian mu rin, ing salese, salesay; ing salesen, salesayan o salaysayan (to fix, to arrange, to explain, to clarify, to answer, to compute, to narrate). Keng Pilipinu: ayusin, ipaliwanag, liwanagin, sagutin, bilangin, ikwento. (Reyes 2002: 70-71. Bergaño 1860. Salesay)
Bayu la datang ding Kastila, gagamitan do ding tau keti king kapuluan tamu (in our archipelago) ding amanung kasalaysayan (ka-SALAYSAY-an) ampon kasaysayan (ka-SAYSAY-an). Dening aduang deni menibat la king amanung saysay. Mu pin, migdatun ya ing LA ketang sadiang amanung (sa-LA-ysay), at milako ya ing LA king kelambatan at mitagan ya ing (sa—ysay). (Reyes 2002: 66. Bergaño 1860. Salesay).
Ing amanung “saysay”, adua ya buri sabian: (1) kwentu (story), ampon (2) maulaga (important). Ing amanung “kasaysayan”, ing buri na sabian “ kwentung maulaga king metung a grupu da ring tau”. Ya naman ing buri na sabian ning “kasalaysayan” o “kasalesayan”. (Reyes 2002: 60)
King kapamilatan ning kasalesayan, akua talang abalu ding maulagang bage tungkul karing Kapampangan bayu la datang ding Kastila: ding karelang “alamat (legends), tarsila or salsilla (Islamic families’ genealogies), mitolohiya (mythology), salawikain or kawikain (sayings), bugtong (figurative sayings), awit (songs), ritwal (rituals),” at aliua pa. Abalu ta karen ing karelang pamibiebie (their way of living), nung nanu-nanu ing tutunggen dang maulaga at ali (their value system), nung nanu-nanu la ding karelang kapanualan (their belief system), nung makananu dang sasaganan ing kapagsubukan (their coping mechanisms)”, at aliua pa. (Reyes 2002: 101-2 ).
Pabalu na naman kekatamu ning kasalesayan nung nukarin la menibat, nung nanu-nanu ing tutunggen dang maulagang miliari king bie dang milabas, at maliliari king kasalukuyan dang bie, at ababatiauan dang maliari king daratang dang panaun. Pabalu na kekatamu ning kasalesayan nung makananung, king bie da aldo-aldo, pane lang manantabe karela ding antu (anito) a magdatun busal da, at nung makananu lang mibage ding aduang yatu: ing yatu da ding tau at ing yatu da ding espiritu. (Ibid.: 61).
Ngening kasalukuyan, ababalu tamu ing kasalesayan ning Kapampangan king kapamilatan ning pamamasa karing makasulat. Dapot ketang bayu la datang ding Kastila, ababalu da deng Kapampangan ing milabas, e king kapamilatan ning pamamasa, uling ding makibalu kanita ali da pabalu ita king kapamilatan ning pamaniulat. Ababalu da ring anak karing pengari da at aliua pang makatua, at deni naman ikua dang abalu ita uling sinabi da karela detang pengari da ampon aliuang makatua, makanian, takbang-takbang pabalik. Sali’t saling lahi, ata pin king amanung Pilipinu. Oral tradition, ata naman keng English. (Ibid., local adaptation).
Uli na ning kasalesayan a dimdam dang yan, pepakamalan da ing karelang panga-Kapampangan, at penikuanan dang mambag ban sumulung ya pa ing Kapampangan: bilang karinan, bilang tau, bilang amanu. (Ibid., local adaptation).
(Abatan ya ing kasuglung)
